Zaczęło się pojawiać coraz więcej osób noszących czarne opaski. W „Żaczku” zawisły czarne flagi. Do Krakowa w związku z poświęceniem nowoczesnego kościoła w centrum robotniczej dzielnicy [Kościół Matki Bożej Królowej Polski w Nowej Hucie], ściągali zagraniczni dziennikarze. Sprawa śmierci Pyjasa zaczęła wykraczać, a właściwie już wykroczyła, poza granice naszego kraju.

O „czarnej niedzieli” mówił i pisał cały świat. W sumie w mszy i protestacyjnym pochodzie przeszło kilka tysięcy ludzi. Milczących, zdeterminowanych, a przede wszystkim zdyscyplinowanych. Wielokrotnie więcej pochody te zobaczyło. Po południu na Rynku Głównym w kilku miejscach odczytano oświadczenie KOR. Atmosfera była bardzo napięta. Około ósmej wieczorem pod domem na Szewskiej, gdzie znaleziono martwego Staszka, zebrał się tłum studentów, którzy przyszli tu minutą ciszy pożegnać swego kolegę. Zaproponowano wtedy, aby założyć Studencki Komitet Solidarności, który byłby autentyczną i niezależną reprezentacją środowiska akademickiego. Kulminacja tej gorącej niedzieli miała miejsce około godz[iny] 21.00. Wtedy spod domu na Szewskiej ruszyła w kierunku Wawelu „czarna procesja”. Kilka tysięcy ludzi spowitych w kir, ze zniczami w ręku i bólem w sercu.

Kraków, 15 maja

Kluczowym elementem przedsięwzięcia było przygotowanie i rozwieszenie klepsydr. Chodziło o to, by informacja o mszy dotarła do jak największej liczby studentów. Klepsydry były robione w akademiku „Parawanowiec”, w ciemni fotograficznej. Marian był zapalonym fotografikiem i miał klucze do tego pomieszczenia. Klepsydry pisała przez całą noc studentka III roku fizyki Aleksandra Madeja. Robiła to ręcznie, ale używając szablonów, żeby niemożliwe było rozpoznanie jej charakteru pisma. Marian zaopatrzył ją także w rękawiczki. W ciemni panowała duchota, praca była bardzo ciężka.

Klepsydry były rozklejane przez trudną do ustalenia liczbę osób, tego samego dnia o tej samej godzinie. W akcji na pewno uczestniczyła grupa studentów polonistyki. Klepsydry były przekazywane osobom uczestniczącym w ich rozklejaniu przy zachowaniu reguł konspiracji, np. podczas seansu w kinie „Gigant” w Hali Ludowej. Rozwieszono je na pewno w budynkach Uniwersytetu, Politechniki, Akademii Rolniczej, Akademii Ekonomicznej i w domach studenckich. Krzysztof, zaraz po wymyciu rąk z śmierdzącego kleju, udał się na egzamin z nauk politycznych.

Kraków, ok. 13 maja

7 maja br. zginął śmiercią tragiczną w niewyjaśnionych okolicznościach nasz kolega, student filologii polskiej oraz filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego Staszek Pyjas. Zmarły był człowiekiem o niezależnych, nonkonformistycznych poglądach. W ostatnim okresie życia czynnie współpracował z Komitetem Obrony Robotników. Śmierć ta głęboko wstrząsnęła opinią środowiska akademickiego nie tylko Krakowa, ale całego kraju. Spowodowała także oficjalny protest KOR-u, wyrażony w „Oświadczeniu” z dnia 9 maja.

W odpowiedzi na wstrząsający fakt zabójstwa zrodziła się wśród studentów krakowskich spontaniczna inicjatywa zbojkotowania imprez juwenaliowych. Żałoba studentów i mieszkańców Krakowa była wielokrotnie naruszana przez funkcjonariuszy SB i SZSP. […] Tym samym SZSP straciło ostatecznie moralne prawo do reprezentowania środowiska studenckiego. Dlatego z dniem 15 maja br. powołaliśmy Studencki Komitet Solidarności dla zainicjowania prac nad utworzeniem autentycznej i niezależnej organizacji studenckiej.

Kraków, 15 maja

W odpowiedzi na wstrząsający fakt zabójstwa zrodziła się wśród studentów krakowskich spontaniczna inicjatywa bojkotowania imprez Juwenaliowych. Żałoba studentów i mieszkańców Krakowa była wielokrotnie naruszona przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa i Socjalistycznego Zrzeszenia Studentów Polskich; między innymi aresztowano i zatrzymano wielu naszych kolegów, biorących udział w żałobie, a nawet wielokrotnie dopuszczano się profanacji miejsca żałoby. Tym samym Socjalistyczne Zrzeszenie Studentów Polskich straciło ostatecznie moralne prawo do reprezentowania środowiska akademickiego.

Kraków, 15 maja

Do Studenckiego Komitetu Solidarności
w Krakowie

Dzielimy z Wami żałobę po śmierci Stanisława Pyjasa. Razem z Wami domagamy się prawdy o wszystkich okolicznościach Jego tragicznej śmierci.

Jesteśmy oburzeni próbami sprofanowania uroczystości żałobnych przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa. Szczególnie przygnębiające jest to, że do tej akcji przyłączyli się niektórzy krakowscy działacze SZSP.

Popieramy Wasze starania o taką organizację studencką, której podstawą ma być prawdziwa solidarność i obrona interesów studentów.

Poznań, 23 maja

Wróciłam właśnie z rozmowy z naszymi SKS-owcami. Skomplikowana to sprawa formalnych z nimi współzależności. Chociaż może chodzi o prostą, nie uświadomioną przez nich potrzebę autorytetu – powodowaną niedostatkami świadomości, wewnętrznej siły i jasności swoich dążeń. Że łatwiej im przychodzi rozrzucanie ulotek, niż rozmowa o sensie czynienia tego – jakież to kalectwo żałosne, niepełność taka, tych i tak jednych „z dziesięciu tysięcy” na miliony. Nie umiem nie ubolewać nad nimi i nie umiem nie czuć się za to winna, bo nie umiem nie pamiętać o swoich chorobach, fobiach, słabości. O tym, że żyję nadal, gdyż mam w teatrze możliwość istnienia pełnego czy raczej możliwość poszukiwania form i dróg do tej pełności, możliwość odkrywania człowieka i jego sensów w innym wymiarze niż ten skarlały do szczurzej egzystencji świat mój pierwszy.

Poznań, 26 listopada 

W rozmowach ze znanymi działaczami i sympatykami wrocławskiego SKS [Studenckiego Komitetu Solidarności] oraz na terenie DA [Duszpasterstwa Akademickiego] zwracać szczególną uwagę na wszelkie głosy mogące świadczyć o ewentualnym istnieniu bądź działaniu na terenie Wrocławia organizacji o nazwie Polskie Porozumienie Niepodległościowe.

W przypadku uczestniczenia w rozmowach o PPN wykazać zainteresowanie tematem, wyrażając chęć [nieczytelne] współpracy i pomocy. Natychmiast o powyższym meldować w celu uzgodnienia dalszego sposobu postępowania.

Wrocław, 18 maja 

W maju br. — wskutek prowokacyjnego oskarżenia pięciorga członków Teatru Ósmego Dnia o czynną obrazę funkcjonariuszy MO — ZW SZSP w Poznaniu zabronił Teatrowi prezentowania ostatniego spektaklu Pt. „Przecena dla wszystkich”. Nie jest to pierwsza próba likwidacji Teatru, który za swoją twórczość i bezkompromisową postawę społeczną członków był niejednokrotnie atakowany przez władze administracyjne, SB i MO (próbowano m.in. włączyć członków zespołu w sprawę nadużyć w Poznańskim Związku Spółek Wodnych, gdzie byli oni sezonowymi pracownikami, odebrano Teatrowi salę do prób, odmówiono wydania paszportów na wyjazd do Francji na międzynarodowy festiwal teatralny w Lyonie, uniemożliwia się członkom zespołu podjęcie pracy zgodnej z wykształceniem). […]

Studencki Komitet Solidarności w Poznaniu zwraca się do wszystkich, którym drogi jest rozwój twórczości teatralnej w Polsce, o indywidualne i zbiorowe poparcie starań o przywrócenie Teatrowi Ósmego Dnia pełnej swobody w działalności artystycznej i społecznej.

Poznań, 14 czerwca

2 sierpnia organizujemy spotkanie wszystkich SKS-ów w lesie koło Chociwla na Pomorzu Zachodnim. Do spotkania przygotowujemy się od wielu tygodni, niestety wie o nim również bezpieka. W wyniku podjętych przez władzę działań operacyjnych większość z nas do celu podróży nie dociera, często zostają zatrzymani już na trasach dojazdowych. [...] Szukają nas po lesie samochodami, ale nie tylko. W obławie bierze udział, choć trudno w to dzisiaj uwierzyć, śmigłowiec. Akcja milicyjna na wielką skalę tylko po to, żeby schwytać czterech studentów. Po kilku godzinach zostajemy wreszcie ujęci. Zabawna sytuacja już w milicyjnym gaziku: nas trzech chłopaków i dziewczyna, a milicjant melduje przez radio: „Mamy ich! Trzech z brodą, jedna bez”.

Las k. Chociwla, 2 sierpnia

Kolegium ds. Wykroczeń przy Naczelniku [dzielnicy] Wrocław-Krzyki ukarało grzywną w wysokości 1000 zł (jeden tysiąc) Zenona Pałkę — aktywistę wrocławskiego SKS-u — za zaśmiecanie ulotkami ulic miasta. Figurant odmówił podpisania w kolegium dokumentów, oświadczając, że prowadzi działalność polityczną, która nie ma nic wspólnego z zaśmiecaniem.

Warszawa, 10 kwietnia

35 lat temu – 7 maja 1977 – w Krakowie w bramie kamienicy przy ulicy Szewskiej 7 znaleziono ciało Stanisława Pyjasa, studenta Uniwersytetu Jagiellońskiego i współpracownika Komitetu Obrony Robotników. Kilka dni później przyjaciele, studenci i działacze opocycji zorganizowali mszę żałobną oraz milczący pochód pod krakowską kamienicę, a pod Wawelem proklamowany został Studencki Komitet Solidarności – pierwsza niezależna organizacja studencka. 

Stanisław Pyjas w latach 70. wraz z grupą przyjaciół jeździł autostopem do Wrocławia na przedstawienia teatru Jerzego Grotowskiego, a do Warszawy na Jazz Jamboree. Na polonistyce UJ przyjaciele stworzyli nieformalny klub dyskusyjny, wymieniali między sobą książki paryskiej „Kultury”. Na przełomie lat 1976/1977 SB zorganizowała akcję represji wyznaczoną w środowisko studenckie. Zaczęły się rewizje, przesłuchania, groźby. W maju 1976 szykany dotknęły również Stanisława Pyjasa w związku z lekturą wydawnictw emigracyjnych. Po wydarzeniach czerwcowych w 1976 studenci zbierali pieniądze na pomoc dla Komitetu Obrony Robotników. W marcu 1977 zbierali podpisy pod listem protestacyjnym domagającym się zbadania przypadków łamania praworządności w Radomiu i Ursusie. Od wiosny 1977 Pyjas był poddany bardzo dokładnej obserwacji. Obserwowało go 8–12 tajnych współpracowników. Rozpoczęły się groźby i anonimy. 7 maja 1977 roku ciało Stanisława Pyjasa zostało odnalezione w bramie jednej z krakowskich kamienic. 

7 maja po południu ktoś zaczął wściekle łomotać do moich drzwi – wspominał Bronisław Wildstein. Przyjaciele z akademika: „Ubecja zabiła Staszka!”  –  to były ich pierwsze słowa. Znaleziono go nad ranem. Ich zdążono już przesłuchać. Wiedziałem, że zwłoki powinny być jeszcze w prosektorium. Poszedłem tam z parą przyjaciół. Ubecy byli zbyt pewni siebie. […] Powiedziałem, że jestem krewnym i dałem cieciowi w łapę stówę. Było to wtedy nieco więcej niż pół litra. Wydobył szufladę, gdzie leżały zwłoki. Wtedy uwierzyłem, że Staszek nie żyje. Twarz była zmasakrowana. Szczególnie lewa strona. Zwykle tak bywa. Normalnie najsilniejsze są ciosy lewą ręką. Siniaki, wybroczyny, rozbite usta i łuk brwiowy. W brwi otwarta rana jak po uderzeniu kastetem.

9 maja Komitet Obrony Robotników wydał oświadczenie w „sprawie Pyjasa”, przypominając wszelkie groźby śmierci kierowane pod adresem działaczy opozycji.

10 maja rozpoczęto przygotowywanie i rozwieszanie klepsydr z informacją o żałobnej mszy w intencji Stanisława Pyjasa. Podczas gdy Socjalistyczne Zrzeszenie Studentów Polskich na połowę maja planowało uroczyste Juwenalia z wyborem „najmilszej studentki Krakowa” oraz pochodem na krakowski Rynek, przyjaciele i działacze opozycji zaplanowali na niedzielny poranek 15 maja mszę żałobną w kościele dominikanów, a po niej pochód spod kościoła pod bramę na ulicy Szewskiej. 

Jan Sobczyk wspominał: Kluczowym elementem przedsięwzięcia było przygotowanie i rozwieszenie klepsydr. Chodziło o to, by informacja o mszy dotarła do jak największej liczby studentów. Klepsydry były robione w akademiku „Parawanowiec”, w ciemni fotograficznej. Marian był zapalonym fotografikiem i miał klucze do tego pomieszczenia. Klepsydry pisała przez całą noc studentka III roku fizyki Aleksandra Madeja. Robiła to ręcznie, ale używając szablonów, żeby niemożliwe było rozpoznanie jej charakteru pisma. Marian zaopatrzył ją także w rękawiczki. W ciemni panowała duchota, praca była bardzo ciężka. Klepsydry były rozklejane przez trudną do ustalenia liczbę osób, tego samego dnia o tej samej godzinie. W akcji na pewno uczestniczyła grupa studentów polonistyki. Klepsydry były przekazywane osobom uczestniczącym w ich rozklejaniu przy zachowaniu reguł konspiracji, np. podczas seansu w kinie „Gigant” w Hali Ludowej. Rozwieszono je na pewno w budynkach Uniwersytetu, Politechniki, Akademii Rolniczej, Akademii Ekonomicznej i w domach studenckich. Krzysztof, zaraz po wymyciu rąk z śmierdzącego kleju, udał się na egzamin z nauk politycznych. Klepsydry z murów krakowskich uczelni zrywali funkcjonariusze i aktywiści Socjalistycznego Zrzeszenia Studentów Polskich. 

10 maja członkowie KOR-u powołali Biuro Interwencyjne, którego celem stało się gromadzenie danych o wykroczeniach wobec praw człowieka i obywatela oraz powiadamianie o nich opinii publicznej. Biuro Interwencyjne miało również służyć pomocą prawną, lekarską lub finansową dla pokrzywdzonych przez zakłady pracy, związki zawodowe, organa administracji państwowej, MO, SB, sądownictwo. 

10 maja w Gilowicach odbył się pogrzeb Staszka z udziałem rodziny oraz grupy najbliższych przyjaciół i kolegów. 

Przed 15 maja SB zintensyfikowała działania wobec przyjaciół zamordowanego studenta. Na ulice miasta ściągnięto niemal wszystkich funkcjonariuszy krakowskiej SB i Wydziału 

Prasa propagandowa milczała na temat śmierci Pyjasa lub podawała jedynie krótkie nieprawdziwe informacje. 11 maja w „Gazecie Południowej” – organie prasowym Komitetu Wojewódzkiego PZPR i „Dzienniku Polskim” notowano o śmierci Pyjasa, która nastąpiła wskutek upadku ze schodów. W „Gazecie Południowej” również nie przyjęto nekrologu, a w „Tygodniku Powszechnym” został zdjęty przez cenzurę. Marian Brandys notował w dzienniku 12 maja: Myślałem, że coś będzie w gazetach, ale ani słowa. I jak tu się dziwić, że Polacy, bez względu na przekonania, tak żarliwie słuchają „Wolnej Europy”. Tam już we wtorek wieczór (10 maja) podano sporo szczegółów o okolicznościach śmierci Pyjasa i powtórzono oświadczenie w tej sprawie Komitetu Obrony Robotników, przekazane przez Kuronia korespondentom zagranicznym. Natomiast nasza prasa i radio, poza króciutką wzmianką w krakowskim „Dzienniku Polskim”, milczą jak zaklęte.

13 maja rozpoczęły się Juwenalia. Kolportowano ulotki wzywające do ich bojkotu, a na akademikach wywieszono czarne flagi. 

15 maja w Krakowie odbyła się msza żałobna i manifestacja ku czci Stanisława Pyjasa. Podczas mszy Ojciec Joachim Badeni głosił w kazaniu: A teraz student Stanisław. Nie znałem go, nie byłem przy jego śmierci, nie byłem przy jego życiu. W tej chwili milczy. Ale chyba każdy powie, że głośno woła, że tu w tym kościele jest pełno ludzi, znacznie więcej niż w takie niedziele, w których on nie wołał. Znacznie więcej. To jest mur. Mur ludzi, żywy mur wokół ołtarza. 

Na nabożeństwo u dominikanów wszyscy przyszli ubrani na czarno. Było to pierwsze tak duże wystąpienie w Krakowie. Po mszy tłum poszedł na ulicę Szewską, gdzie zginął Pyjas, były przemówienia. [...] Podczas tej manifestacji zrozumiałam, że tak dalej być nie może. Siedzimy i narzekamy, a tak naprawdę, milcząc, popieramy to, co się dzieje w kraju. Nie było dla nas ważne, czy działamy w KOR-ze, czy w Ruchu Obrony, bo te dwie grupy pomagały sobie – wspominała Romana Kahl-Stachniewcz, członkini Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela. We mszy i w protestacyjnym pochodzie wzięło udział kilka tysięcy ludzi. Padał deszcz, więc większość miała czarne parasole w ręku. Około ósmej wieczorem pod domem na Szewskiej, gdzie znaleziono martwego Staszka, zebrał się milczący i nieruchomy tłum. Kulminacja tej gorącej niedzieli miała miejsce około godziny 21.00. Zbliża się godzina 21.00. Na Rynku tłumy krakowian zdezorientowane maskaradą. Przed ratuszem podium barwnie oświetlone, głośna, taneczna muzyka. Nikt nie tańczy. Studenci rozsypani grupami, milczący i nieruchomi. Wśród przybyłych widzów zaczyna narastać zaniepokojenie. Na ścianach domów przy Rynku znów powieszono klepsydry. Na ulicy Szewskiej, na jezdni między ulicą Jagiellońską a Rynkiem dwie grupy studentów, zwrócone ku sobie twarzami, a tyłem do chodników. Pada deszcz. Nad gromadzącym się, milczącym i nieruchomym tłumem ― czarne parasole. Mniej więcej co trzecia osoba trzyma w ręku zapaloną świeczkę – relacjonowano w „Opinii”. 

Wieczorem kilkutysięczny tłum przeszedł pod Wawel. Tam odczytano deklarację założycielską Studenckiego Komitetu Solidarności, który stał się pierwszą niezależną organizacją studencką. 

16 maja zaś w propagandowej „Trybunie Ludu” pisano: [...] tegoroczne „Juwenalia” grupa graczy politycznych głównie spoza Krakowa usiłowała wykorzystać dla wrogich celów politycznych. Już w piątek na ulicach Krakowa zaczęły ukazywać się ulotki oraz nekrologi wzywające do bojkotu „Juwenaliów” oraz uczczenia 3-dniową żałobą zmarłego tragicznie przed tygodniem studenta UJ Stanisława P. Okoliczności tego wypadku bada prokuratura. Z dotychczasowych informacji wynika, że był to po prostu nieszczęśliwy wypadek spowodowany niestety nadmiernym spożyciem alkoholu. Tymczasem znaleźli się tacy, którzy to ludzkie nieszczęście starali się w sposób cyniczny wykorzystać do prowokacji politycznej.

Ani przyjaciele, ani opozycja nie wierzyli w oficjalną wersję okoliczności śmierci Stanisława Pyjasa. Członkowie ROPCiO 28 maja wystosowali do Sejmu PRL interpelację w sprawie wyjaśnienia okoliczności śmierci kolegi: Zamiast skupić swoje wysiłki na zbadaniu okoliczności śmierci studenta, nie wyjaśnionych ostatecznie do dzisiaj, i w ten sposób przyczynić się do uspokojenia opinii publicznej w Polsce, organa przyczyniły się w sposób ewidentny do wzrostu niepokoju przez szeroko zakrojone represje: zatrzymywano, a nawet aresztowano uczestników uroczystości żałobnych bądź osoby zamierzające wziąć w nich udział, rewidowano mieszkania i ludzi, stosowano różne formy represji i nacisku, usiłując zastraszyć wiele osób.

15 września Prokuratura Wojewódzka umorzyła śledztwo. Uznano, że zebrany materiał dowodowy wskazuje, że wyłączną przyczyną śmierci Stanisława Pyjasa był „nieszczęśliwy wypadek”: W sprawie okoliczności śmierci Stanisława Pyjasa przeprowadzono więc w Prokuraturze bardzo wnikliwe i wszechstronne śledztwo. Badano szereg hipotez, w tym zwłaszcza wersję, czy przyczyną śmierci Stanisława Pyjasa nie było działanie osób trzecich. Nie zdołano zebrać jakichkolwiek materiałów, które by taką wersję potwierdzały. […] Ocena całokształtu zebranego w sprawie materiału dowodowego prowadzi do wniosku, że wyłączną przyczyną śmierci Stanisława Pyjasa był nieszczęśliwy wypadek spowodowany przez niego samego”. 

Śledztwo wznowiono w 1991 roku. Kilkakrotnie jeszcze było podejmowane i umarzane z powodu niemożności wykrycia sprawców. Według ustaleń prokuratury, Pyjas został śmiertelnie pobity. Walka o prawdę w sprawie wyjaśnienia okoliczności śmierci Stanisława Pyjasa nie została zakończona. 

W 35. rocznicę śmierci Stanisława Pyjasa zapraszamy do zapoznania się z materiałami tekstowymi zebranymi na portalu XXwiek.pl. Wystarczy w wyszukiwarce wpisać tag: Stanisław Pyjas. 

(mk-z)